CATCHY POLITICAL SLOGANS

ભારતમાં લોકશાહી એટલે શું? છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી તે માત્ર બહુમતી મેળવવાની અને યેન-કેન પ્રકારે સત્તા મેળવવાની રમત છે। અબ્રાહમ લિંકને લોકશાહીને લોકોની, લોકો માટે અને લોકો દ્વ્રારા ચાલતી શાસનવ્યવસ્થા ગણાવી હતી, પણ અફસોસ ભારતમાં તે શાસકોની, શાસકોના વંશજો માટેની અને પ્રજાને માથે પડેલા શાસકોના ફરજંદો દ્વારા ચાલતી રાજ્ય વ્યવસ્થા થઈ ગઈ છે. અહીં અત્યારે બિલાડીના ટોપની જેમ ફૂટી નીકળેલા રાજકીય પક્ષોનું એકમાત્ર ધ્યેય સત્તા છે અને સત્તા મેળવવાનો પાયાનો એકમ સામાન્ય નાગરિકનો મત છે. આ મત મેળવવા રાજકીય નેતાઓ દરરોજ નીતનવું તરકટ રચે છે અને નવો સ્વાંગ સજે છે.

મત મેળવવા માટે રાજકીય પક્ષોનું સૌથી અસરકારક હથિયાર કયું? રાજકીય સૂત્રો. લોકોની રાજકીય માન્યતાઓને મજબૂત કરવામાં આકર્ષક રાજકીય સૂત્રો (catchy political slogans) મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. તેમાં પણ ફિલ્મરસિક ભારતીય પ્રજા પર તો આ પ્રકારના સૂત્રો જાદુઈ અસર કરે છે. જેમ હિન્દી ફિલ્મ ઉદ્યોગની અત્યાર સુધીની સૌથી સફળ ફિલ્મ 'શોલે'નો એક ડાયલોગ 'અરે ઓ કાલિયા, કિતને આદમી થે?' લોકજીભે ચડી ગયો છે તેમ રાજકીય પક્ષોએ પોતાનો સ્વાર્થ સાધવા સમયે-સમયે વહેતા મૂકેલા સૂત્રોએ પ્રજામાં અત્યંત લોકપ્રિય બન્યાં હતા. દેશના જાણીતા મેગેઝિન 'ઇન્ડિયા ટુડે'એ પોતાના '33rd ANNIVERSARY SPECIAL ISSUE'માં સ્વતંત્ર ભારતમાં સૌથી વધારે જાણીતા થયેલાં દસ રાજકીય સૂત્રો આપ્યાં છે. તેમાંથી કોઈ જનતા જનાર્દનનું મન જીતવા સફળ રહ્યાં તો કોઈને પોતાનું ધ્યેય પાર પાડવામાં ધોબીપછાડ મળી હતી.

''ઓછું બોલો ને કામ વધુ કરો''
ઇન્દિરા ગાંધી પહેલી વખત 1966માં વડાપ્રધાન બન્યાં ત્યારે તેમણે આ સૂત્ર વહેતું મૂક્યું હતું। તે સમયે તેઓ કોંગ્રેસના વડીલ નેતાઓમાં ગૂંગી ગુડિયા તરીકે જાણીતા હતા, પરંતુ તેમણે કોંગ્રેસના વડીલ નેતાઓને ધોળે દિવસે તારા દેખાડી દીધા હતા. મોરારજી દેસાઈ, કામરાજ, જયપ્રકાશ નારાયણ જેવા વડીલ નેતાઓ તેમના રાજકીય કાવાદાવા જોઈ મોંમા આંગળા નાંખી ગયા હતા. ઓછું બોલો અને કામ વધુ કરો હકીકતમાં તેમનો જીવનમંત્ર હતો. જ્યાં એક શબ્દથી કામ પતી જતું હોય ત્યાં વધારે શબ્દોનો ઉપયોગ ન કરવાની કળા તેમની પાસેથી દરેકે શીખવા જેવી છે.

''ઇન્દિરા હટાવો દેશ બચાવો''
ઇન્દિરા ગાંધીએ કટોકટી હટાવીને ચૂંટણીઓ જાહેર કરી ત્યારે 1977માં જયપ્રકાશ નારાયણે આ સૂત્ર આપ્યું હતું અને કટોકટી પછી કોંગ્રેસવિરોધી રાજકારણીઓએ મીઠું-મરચું ભભરાવી કટોકટીની અસર વિશે જે સાચી-ખોટી માહિતીનો ધોધ વરસાવ્યો હતો તેનાથી ભરમાયેલી પ્રજાના ભ્રમમાં આ સૂત્રે વધારો કર્યો હતો અને ઇન્દિરા ગાંધીને પરાજયનો સ્વાદ ચાખવો પડ્યો હતો.

''એક શેરની, સો લંગૂર, ચિકમગલુર, ચિકમગલુર''
1978માં યોજાયેલી પેટાચૂંટણીમાં ઇન્દિરા ગાંધી દેવરાજ ઉર્સે ચિકમગલુરના લોકોને આ સૂત્ર આપ્યું હતું જેમાં મોરારજી દેસાઈના નેતૃત્વમાં એકત્ર થયેલા શંભુમેળામાં ભેગા થયેલા વિવિધ રાજકીય પક્ષોના નેતાઓને તેમણે લંગૂર કહ્યાં હતા અને ઇન્દિરા ગાંધીને સિંહણ ગણાવ્યાં હતા.

''દલિત-મુસ્લિમ ભાઈ ભાઈ''
મંડલ પંચે 1981માં આ સૂત્ર આપ્યું હતું, જેનો ઉપયોગ કેસરિયા બ્રિગેડ આજે પણ કરે છે.

''જબ તક સુરજ ચાંદ રહેગા, ઇન્દિરા તેરા નામ રહેગા''
ઇન્દિરા ગાંધીની 1984માં હત્યા થયા પછી યોજાયેલી ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસે આ નારો આપ્યો હતો જેના કારણે ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યાના કારણે લોકોમાં રાજીવ ગાંધી પ્રત્યે ઊભી થયેલી લાગણીમાં ઊભરો આવ્યો હતો અને કોંગ્રેસનો લોકસભાની 400 કરતાં વધારે બેઠકો પર વિજય થયો હતો.

''હમ સૌગંધ રામ કી ખાતે હૈ, મંદિર વહીં બનાયેંગે
રામના નામે જનતાની છેતરપિંડી કરી સત્તાના સૂત્રો હસ્તગત કરવા ભાજપે આ પ્રતિજ્ઞા 1989માં લીધી હતી। તે પછી ભાજપ દેશનો બીજો મોટો રાજકીય પક્ષ બની ગયો અને રામભક્તો રામમંદિર બનવાની રાહ જોતાં રહ્યાં. રામમંદિર માટે રથયાત્રા કાઢી નાયબ વડાપ્રધાનની ખુરશી સુધી પહોંચી જનાર અડવાણી હવે બાબરી ઢાંચાનું પતન થયું તે દિવસને પોતાના જીવનનો સૌથી કમનસીબ દિવસ ગણાવે છે. બિચારા રામભક્તો!

''બારી, બારી, સબ કી બારી, અબ કી બારી, અટલ બિહારી''
ભાજપે 1996ની સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં લખનૌની રેલીમાં આ નારો આપ્યો હતો અને અટલ બિહારી વાજપેયીને વડાપ્રધાન બનવાની એક તક આપવા જનતા જનાર્દનને અપીલ કરી હતી। તે ચૂંટણીઓમાં તો ભાજપને દિલ્હીની ગાદી સર કરવાનો મેળ ન પડ્યો, પણ 1998 અને 1999ની સામાન્ય ચૂંટણીઓ પછી બે વખત વાજપેયી વડાપ્રધાન થયા. ત્યારબાદ સામાન્ય જનતાને સમજાયું કે આ તો મોટી ભૂલ થઈ ગઈ. જનતાની આ લાગણી લોકસભામાં રજૂ કરતાં લાલૂપ્રસાદ યાદવે કટાક્ષ કરતાં કહ્યું હતું કે, ''જવાહરલાલ નહેરુએ એક વખત કહ્યું હતું કે, અટલ એક વખત ભારતના વડાપ્રધાન જરૂર બનશે. હવે તો તે બે-બે વખત વડાપ્રધાન બની ગયા છે, મહેરબાની કરીને હવે તો આ દેશની જનતાને છૂટકારો આપે.'' અને 2004માં જનતાએ જ છૂટકારો મેળવી લીધો.

''જાત પર ના પાત પર, મોહર લગેગી હાથ પર''
આ સૂત્ર પી વી નરસિંહરાવે 1996ની સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં આપ્યો હતો, પણ બિગબુલ હર્ષદ મહેતાનું શેરબજારનું કૌભાંડ, ઝારમુખ મુક્તિ મોરચાનું કૌભાંડ, સુખરામનું ટેલીકોમ કૌભાંડ જેવા ગોટાળામાં કોંગ્રેસનું કોકડું વળી ગયું હતું.

''ઇન્ડિયા શાઇનિંગ''
વર્ષ 2003ના અંતે મધ્યપ્રદેશ, છત્તીસગઢ અને રાજસ્થાનની વિધાનસભામાં વિજય થતાં ભાજપના નેતાઓ વધુ પડતા છકી ગયા હતા અને હવે તો આખું ભારત અમારી મુઠ્ઠીમાં જ છે તેવા વહેમમાં આવી ગયા હતા. આ કારણે તેમણે વર્ષ 2004માં સામાન્ય ચૂંટણીઓ વહેલી કરાવી અને પ્રમોદ મહાજને આ સૂત્ર વહેતું કર્યું હતું. પણ જનતા સમજી ગઈ હતી કે છેલ્લાં પાંચ વર્ષમાં ભારત કરતાં ભાજપના નેતાઓની આર્થિક સ્થિતિમાં સુધારો વધારે થયો છે. સંપૂર્ણપણે બહુમતી મેળવવાનો દાવો કરતાં ભાજપને ધોબીપછાડ મળી હતી.

'Byte-hungry' Media

છેલ્લાં કેટલાંક વખતથી પ્રસાર માધ્યમો (મીડિયા) હિન્દી ફિલ્મોના મહાનાયક અમિતાભ બચ્ચનની ટીકાનું કેન્દ્ર બની રહ્યાં છે પણ હવે બચ્ચન બ્રિગેડમાં મુંબઈ આતંકવાદી હુમલામાં શહીદ થયેલા એક પોલીસ અધિકારીના વિધવા પણ સામેલ થયા છે। અને તેમની વેદના મિ. સીનિયર બચ્ચનની પીડા જેટલી જ વાજબી છે. મુંબઈ આતંકવાદી હુમલામાં શહીદ થયેલા મહારાષ્ટ્ર આતંકવાદવિરોધી ટુકડી (એટીએસ)ના વડા હેમંત કરકરેના પત્ની કવિતા કરકરેએ પ્રસાર માધ્યમોની સંવદેનશીલતા પર પ્રશ્ન ઊભો કરી દીધો છે.

ગંગાસ્વરૂપ કવિતા કરકરેએ પ્રસાર માધ્યમોને 'byte-hungry' ગણાવ્યાં છે। તેમણે ડીએનએ સન્ડેમાં રીપોર્ટર શ્રદ્ધા જહાગિરદાર-સક્સેનાને આપેલી મુલાકાતમાં પોતાની પીડા વ્યક્ત કરતાં કહ્યું છે કે, ''It is extremely sad that while he was giving the last agni to his father, Akash (Akash-Hemant and kavita's son), who has not even completed 18 years, was being asked questions by 'byte-hungry' media about how he felt!'' એક 18 વર્ષથી ઓછી ઉંમરનું સંતાન પોતાના પિતાના અંતિમ સંસ્કાર કરતું હોય ત્યારે તે કેવી પીડા અનુભવી રહ્યો છે તેવો પ્રશ્ન, માય ફૂટ! આ દુનિયા કેટલી સ્વાર્થી અને કઠોર છે તેનો ખ્યાલ આકાશ કરકરેને કદાચ તેના પિતાના અંતિમ સંસ્કાર સમયે જ આવી ગયો હશે.

સત્ય ખરેખર કડવું છે, પણ આપણે સ્વીકારવું જ પડશે। ન્યૂસ ચેનલ્સ વચ્ચેની ગળાકાપ સ્પર્ધાએ પ્રસાર માધ્યમોને હાંસીપાત્ર બનાવવામાં કંઈ બાકી રાખ્યું નથી. સારી-નરસી કોઈ પણ બાબત હોય ત્યારે તેની સાથે જોડાયેલા ચહેરાઓને ન્યૂસ ચેનલ્સના પત્રકારો અને પત્રકારિણીઓ હરીફરીને એક જ વાત પૂછે છે, 'તમને કેવું લાગે છે? કે તમને અત્યારે કેવી લાગણી અનુભવી રહ્યાં છો?'

ત્રણેક વર્ષ પહેલાં અમદાવાદના લો-ગાર્ડન વિસ્તારમાં ભાઈકાકા હોલમાં રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના મુખપત્ર 'સાધના'નો એક કાર્યક્રમ યોજાયો હતો। આ કાર્યક્રમના મુખ્ય અતિથી તરીકે 'ગુજરાતની ઘેલી જનતાના નાથ' શ્રીમાન નરેન્દ્ર મોદી હતા. તેમણે અહીં ન્યૂઝચેનલ્સના પત્રકારોની 'byte-hungry' માનસિકતાને ઉઘાડી કરતી એક સરસ વાત કરી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે, ''આઇસી-814ના અપહરણમાં માર્યા ગયેલા યુવાન રૂપેન કત્યાલનો મૃતદેહ તેમના ઘેર પહોંચ્યો ત્યારે ન્યૂસ ચેનલ્સના પત્રકારો અને પત્રકારિણીઓએ રૂપેનની દાદીમાને 'તમે કેવી લાગણી અનુભવી રહ્યાં છો?' તેવો પ્રશ્ન પૂછતાં હતા. હજુ જેની પૌત્રવધુના હાથમાં લગ્નની મહેંદીનો રંગ જરાં પણ ઝાંખો પડ્યો નથી તે દાદીના કાળજા પર જવાનજોધ પૌત્રના મૃત્યુનો કેવો ઘા થશે તેની પીડા દરેક સામાન્ય માણસ અનુભવી શકતો હોય ત્યારે આ ડંડાધારીઓ (ન્યૂસ ચેનલ્સના પત્રકારો) તેમને કેવું લાગે છે તેવું પૂછતાં હતા...''

જોકે કાયમ કોંગ્રેસ, યુપીએ સરકાર અને પત્રકારોને નિશાન બનાવતા મોદીકાકા પોતે કવિતા કરકરેના નિશાન બન્યાં છે। માલેગાંવ વિસ્ફોટમાં હેમંત કરકરેની આકરી ટીકા કરનાર ભાજપ પર અપ્રત્યક્ષ રીતે નિશાન સાધતા તેમણે કહ્યું છે કે, ''He was criticised a lot for that. But the very peple who villified him them are the one who are praising him now.'' કરકરે શહીદ થયા પછી દેશના બીજા કોઈ પણ રાજકારણી પોતાની પહેલાં પહોંચી પબ્લિસિટી મેળવી ન લે તેની લ્હાયમાં આતંકવાદીઓને પાર પાડવાનું ઓપરેશન ચાલતું હતું તે દરમિયાન જ નરેન્દ્ર મોદીએ મુંબઈ ભણી દોટ મૂકી હતી.

રાજકારણીઓની આવી જ દોટને કારણે પ્રજા અત્યારે હાંફી ગઈ છે, નિરાશ થઈ ગઈ છે, નિરાધાર થઈ ગઈ છે. અને આ કારણે જ કવિતા કરકરે નિઃસહાયમાં હાલતમાં પૂછે છે કે, ''Who is taking responsibility for Hemant's death?'

સંપૂર્ણ જન ગણ મન... રાષ્ટ્રગાન અને તેનો વિવાદ

97 વર્ષ પહેલાં એટલે કે 27 ડીસેમ્બર, 1911ના રોજ કલકત્તા ખાતે યોજાયેલા કોંગ્રેસ મહાસભાના વાર્ષિક અધિવેશનમાં પહેલી વખત હિંદુસ્તાનના રાષ્ટ્રગાન જન ગણ મન॥નું ગાન થયું હતું। ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે મૂળ બંગાળમાં રચેલું આ રાષ્ટ્રગાન સામાન્ય રીતે સંક્ષિપ્તમાં ગવાય છે અને મોટેભાગે આપણે તેને જ અનુસરીએ છીએ। આપણે જે પદનો ગાન કરીએ છીએ તે નીચે મુજબ છેઃ

જન ગણ મન અધિનાયક જય હે
ભારત ભાગ્ય વિધાતા
પંજાબ, સિંધ, ગુજરાત, મરાઠા,
દ્રાવિડ, ઉત્કલ બંગ,
વિન્ધ્ય, હિમાચલ, યમુના, ગંગા,
ઉચ્છલ જલધિ તરંગ,
તવ શુભ નામે જાગે
તવ શુભ આશિષ માગે
ગાહે તવ જય ગાથા
જન ગણ મંગલ દાયક જય હે
ભારતભાગ્ય વિધાતા
જય હે, જય હે, જય હે
જય જય જય જય હે.

હવે તેના બાકીના પદ જાણીએઃ

પતન-અભ્યુદય-વન્ધુર-પંથા,
યુગયુગ ધાવિત યાત્રી,
હે ચિર-સારથી,
તવ રથ ચક્રેમુખરિત પથ દિન-રાત્રિ,
દારુણ વિપ્લવ-માઝે
તવ શંખધ્વનિ બાઝે,
સંકટ-દુઃખ-શ્રાતા,
જન-ગણ-પથ-પરિચાયક જય હે
ભારત-ભાગ્ય-વિધાતા,
જય હે, જય હે, જય હે,
જય જય જય જય હે।

ઘોર-તિમિર-ઘન-નિવિડ-નિશીથ,
પીડિત-મૂર્ચ્છિત-દેશે,
જાગ્રત દિલ તવ અવિચલ મંગલ,
નત નત-નયને અનિમેષે,
દુઃસ્વપ્ન આતંકે,
રક્ષા કરિજે અંકે,
સ્નેહમયી તુમિ માતા,
જન-ગણ-દુઃખત્રાયક જય હે
ભારત-ભાગ્ય-વિધાતા,
જય હે, જય હે, જય હે,
જય જય જય જય હે।

રાત્રિ પ્રભાતિલ ઉદિલ રવિચ્છવિ.
પૂરબ-ઉદય-ગિરિ-ભાલે, સાહે વિહન્ગમ, પૂણ્ય સમીરણ
નવ-જીવન-રસ ઢાલે,
તવ કરુણારુણ-રાગે
નિદ્રિત ભારત જાગે
તવ ચરણે નત માથા,
જય જય જય રાજેશ્વર જય હો,
ભારત-ભાગ્ય-વિધાતા,
જય હે, જય હે, જય હે,
જય જય જય જય હે।

સ્વતંત્ર ભારતના રાષ્ટ્રગાન તરીકે જન ગણ મન...શું યોગ્ય છે? આ પ્રશ્નને લઇને આજે પણ દેશના બૌદ્ધિકો એકમત નથી। જ્યારે આ ગીતની રચના થઈ ત્યારે બ્રિટનના શહેનશાહ જ્યોર્જ પંચમ ભારતના પ્રવાસે આવ્યા હતા અને ગુરુદેવે આ ગાન તેમની સ્તુતિમાં લખ્યું હોવાનું મનાય છે. કોંગ્રેસ મહાસભાએ સન 1911માં કલકત્તામાં યોજાયેલા છવ્વીસમા અધિવેશનમાં તેનું પહેલી વખત ગાન કર્યું. આ જ અધિવેશનમાં મહાસભાએ શહેનશાહને આવકાર આપતા અને તેમનો આભાર માનતા ઠરાવ પણ પસાર કર્યા હતા જેના લીધે ઉપરોક્ત માન્યતા વધુ દ્રઢ બની હતી.

આ ઠરાવો શું કહે છે તે જાણીએઃ

''શહેનશાહને આવકાર-નામદાર શહેનશાહની રાજગાદીને તથા વ્યક્તિ તરીકે તેમને અને મહારાણીને આ મહાસભા પોતાની નમ્ર ફરજ તરીકે માનપૂર્વક આવકાર આપે છે અને આશા રાખે છે કે, હિંદની તેમની મુલાકાતથી આ દેશને કાયમનો લાભ થશે।''

''બંગભગ-નામદાર શહેનશાહે કૃપાવંત થઈને બંગાળના ભાગલામાં સુધારો જાહેર કર્યો છે તે માટે મહાસભા તેમનો ખૂબ ભાવ અને નમ્રતાપૂર્વક આભાર માને છે. હિંદી સરકારે તેની ભલામણ કરી અને હિંદી વજીરે તે મંજર રાખી તે માટે મહાસભા તેમનો પણ આભાર માને છે. આ પગલાથી દેશમાં શાંતિ સ્થાપવાના કામમાં ખૂબ મદદ થશે અને નામદાર લોર્ડ હાર્ડિંજ અને લોર્ડ ક્રૂનાં નામો, આ સમાધાનભરી નીતિ માટે, હિંદી પ્રજા સદા યાદ કરશે.''
(સ્રોતઃ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ પ્રકાશિત વિઠ્ઠલદાસ મગનલાલ કોઠારી સંપાદિત 'મહાસભાના ઠરાવો')

કોંગ્રેસ મહાસભાના આ ઠરાવોને કારણે જન ગણ મન..ની રચના શહેનશાહના ગુણગાન ગાવા માટે ગુરુદેવે કરી હશે તે વાતને તત્કાલિન વર્તમાનપત્રોએ પણ પુષ્ટિ આપી હતી. 28મી ડીસેમ્બર, 1911ના અંકમાં 'સ્ટેટ્સમેન'એ લખ્યું હતું કે,
''The Bengali poet Babu Rabindranath Tagore sang a song composed by him specially to welcome the Emperor.''

'ઇંગ્લીશમેન'એ પણ આવો જ સૂર વ્યક્ત કરતાં જણાવ્યું હતું કે,
''The proceedings began with the singing by Babu Rabindranath Tagore of a song specially composed by him in honour of the Emperor।''

તો 'ઇન્ડિયન'એ તો કોંગ્રેસ મહાસભાએ આ ગાન શહેનશાહને આવકારવા જ ગાયું હતું તેવું સ્પષ્ટ જણાવતાં લખ્યું હતું કે,
''When the proceedings of the Indian National Congress began on Wednesday 27th December 1911, a Bengali song in welcome of the Emperor was sung. A resolution welcoming the Emperor and Empress was also adopted unanimously.''

જોકે રવીન્દ્રનાથ ટાગારે આ રાષ્ટ્રગાન પરમ કૃપાળુ પરમાત્માને સમર્પતિ કર્યું હોવાનું કહ્યું હતું। આ રાષ્ટ્રગાનના ગાયનની અવધિ લગભગ 52 સેકન્ડ છે. અમુક પ્રસંગે રાષ્ટ્રગાનની પ્રથમ અને અંતિમ પંક્તિઓ સાથે સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપે ગાવામાં આવે છે જેમાં લગભગ 20 સેકન્ડ થાય છે. બંધારણસભાએ જન ગણ મન॥ને ભારતના રાષ્ટ્રગાન સ્વરૂપે 24 જાન્યુઆરી, 1950ના રોજ સ્વીકાર્યું હતું. તેને સર્વપ્રથમ 27 ડીસેમ્બર, 1911ના રોજ કોંગ્રેસના કલકત્તા અધિવેશનમાં ગાવામાં આવ્યું હતું. આ સંપૂર્ણ ગાનમાં પાંચ પદ છે.

એક આડ વાત કરી લઇએ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર વિશ્વની એકમાત્ર વ્યક્તિ છે જેમની રચનાને એકથી વધુ દેશોમાં રાષ્ટ્રગાનનો દરજ્જો પ્રાપ્ત છે. તેમની એક બીજી કવિતા 'અમારા શોનાર બાંગ્લા' બાંગ્લાદેશનું રાષ્ટ્રગાન છે. તેને ગુરુદેવે બંગભંગની ચળવળ દરમિયાન સન 1906માં લખ્યું હતું. અંગ્રેજોએ ધર્મને આધારે બંગાળના ભાગલા પાડ્યા ત્યારે આ ગીતે બંગાળમાં એકતાનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું હતું. પાકિસ્તાનના રાક્ષસી પંજામાંથી સન 1972માં છૂટકારો મેળવ્યા પછી બાંગ્લાદેશે આ ગીતની પ્રથમ દસ પંક્તિઓનો રાષ્ટ્રગાન સ્વરૂપે સ્વીકાર કર્યો હતો.

અમેરિકાનો બિગબુલ બર્નાર્ડ મૈડોફ

'ભરતી ઓસરે પછી જ ખબર પડે કે દરિયામાં કેટલા નિર્વસ્ત્ર લોકો તરતા હતા?' આ વાક્ય અમેરિકાના જાણીતા ઇન્વેસ્ટમેન્ટ ગુરુ વોરેન બફેટનું છે. શેરબજાર વિશે કરેલી આ ટીપ્પણીનો અર્થ એ છે કે, શેરબજારમાં જેટલી તેજી વધારે તેટલું જ નાણાકીય ગોટાળાનું જોખમ વધારે. આપણી માતૃભાષા ગુજરાતીમાં પણ એક કહેવત છે કે, 'નાગાને નહાવાનું શું અને નિચોવવાનું શું!' આ કહેવત શેરબજારોમાં કામ કરતાં અનેક શેરદલાલનો લાગૂ પડે છે.
શેરબજારોમાં શેરદલાલો સ્વરૂપે અનેક નાગા લોકો છે જે લોકોના પૈસે તાગડધિન્ના કરે છે અને મંદી આવતાં હાથ ઊંચા કરી લોકોની રાતાપાણીની કમાણી ડૂબાડી દે છે. ચાલુ મંદીમાં અમેરિકાના લાખો રોકાણકારોને રાતા પાણીએ રડાવનારા આવો જ એક શેરદલાલ બર્નાર્ડ મૈડોફ છે, જે તાજેતરમાં જ ટૂંકી જેલ યાત્રાની મજા માણી આવ્યાં પછી એક કરોડના જામીન પર છૂટી ગયો છે. તેણે કેવી રીતે 50 અબજ ડોલરનો ગોટાળો કર્યો છે તે વાત જાણવા જેવી છે.
આ મૈડોફ અમેરિકાના સાત શેરબજારોમાં સૌથી પ્રતિષ્ઠિત નાસ્ડેકના પૂર્વ ચેરમેન હતો. મૈડોફનો ગોટાળો 50 અબજ ડોલર એટલે લગભગ અઢી લાખ કરોડ રૂપિયાનો હોવાનો પ્રાથમિક અંદાજ વ્યક્ત કરવામાં આવે છે, પણ તેનાથી વધારે હોય તો નવાઈ નહીં.
અમેરિકાની પોલીસે મૈડોફ મહાશયને ઝડપી લીધા ત્યારે તેમણે જે વાત કરી તે સાંભળીને લાખો રોકાણકારોના પગતળેથી જમીન સરકી ગઈ છે. ''શેરોની લે-વેચનો મારો ધંધો તો એકાદ દાયકા પહેલાં જ ડૂબી ગયો હતો.'' મૈડોફની આ કબૂલાત સાંભળી અમેરિકાની તપાસ એજન્સીઓને પહેલાં તો તેની વાતમાં કોઈ સચ્ચાઈ લાગી નહોતી. જો ધંધો ડૂબી ગયો હતો તો પછી મૈડોફે આટલા મોટાપાયે શેરોની લે-વેચ ચાલુ કેવી રીતે રાખી? આ પ્રશ્નના જવાબ પરથી જ તમને અંદાજ આવી જશે કે સામાન્ય માણસે રાત-દિવસ એક કરી ભેગા કરેલા નાણા કેવી રીતે ડૂબી ગયા? મૈડોફે કહ્યું હતું કે, ''મારો પોતાનો ધંધો ડૂબી ગયો પછી હું મારા જૂનાં ગ્રાહકોને તેમના રોકાણ પર રીટર્નની ચૂકવણી નવા ગ્રાહકોના રોકાણમાંથી કરતો હતો.'' પણ થયું એવું કે ચાલુ મંદીમાં શેરબજારમાં નવા ગ્રાહકોનું આગમન બંધ થઈ ગયું અને જૂનાં ગ્રાહકોએ રીટર્નથી સંતુષ્ટ રહેવાને બદલે પોતાનું મૂળ રોકાણ પરત મેળવવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો. આ સંજોગામાં મૈડોફ પાસે હાથ ઊંચા કરી દેવા સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ નહોતો.
અર્થશાસ્ત્રમાં આ પ્રકારના ગોરખધંધા 'પોજી સ્કીમ' નામે ઓળખાય છે. 1929થી શરૂ થયેલી મહામંદી પહેલાં અમેરિકામાં ચાર્લ્સ પોજી નામનો એક ઇટાલિયન બિગબુલ પકડાઈ ગયો હતો. તે લોકોને એક જ વર્ષમાં તેમની રકમ 20થી 30 ટકા વધારી દેવાની લાલચ આપતો હતો. તેનો ધંધો થોડા વર્ષ તો આરામથી ચાલ્યો અને લોકો પણ પોતાના નાણા પર બેંકો કરતાં ચારગણું વ્યાજ મેળવી ખુશ હતા. આટલું સારું વ્યાજ મેળવીને પોતાની મુદ્દલ પરત મેળવવાનું કોણ વિચારે! પણ પોજીની ભવ્ય ઇમારતનો પાયો નવા ગ્રાહકોની સતત આવક પર નિર્ભર હતો. તેને ત્યાં નાણાં મૂકવા નવા ગ્રાહકોની લાઇન લાગતી હતી અને તેમની જમા રકમમાંથી તે જૂનાં ગ્રાહકોને વ્યાજની ચૂકવણી કરતો હતો. પણ 1929ની મંદીમાં પોજીના સ્વપ્નમહેલનો કડડભૂસ થઈને તૂટી પડ્યો. નવા ગ્રાહકો આવતાં બંધ થઈ ગયા અને જૂનાં ગ્રાહકોએ પોતાની મુદ્દલ માંગવાનું શરૂ કરતાં પોંજીનો પિરામીડ જમીનદોસ્ત થઈ ગયો. પોજી જેવી રમત જ મૈડોફે અમેરિકાના રોકાણકારો સાથે રમી હતી.
1960ના દાયકામાં પાર્કમાં ફુવારા લગાવવાનો ધંધો કરતા બર્નાર્ડ મૈડોફે 5,000 ડોલરનું રોકાણ કરી શેરદલાલીનું કામ શરૂ કર્યું. 1990માં પહેલી વખત તેણે સાઇડ બિઝનેસ સ્વરૂપે લોકોના નાણાનું રોકાણ કરવાનું કામ શરૂ કર્યું અને 2005માં મૈનહટનમાં એક ભવ્ય ઓફિસ સાથે હેજ ફંડની શરૂઆત કરી. જે રીતે પોજીએ ઇટાલિયન હોવાનો ફાયદો ઉઠાવ્યો હતો તે જ રીતે મૈડોફે પોતાને યહૂદી હોવાનો લાભ અમેરિકાની આર્થિક તાકાતની કરોડરજ્જુ ગણાતા યહૂદીઓને વિશ્વાસ જીતીને ઉઠાવ્યો. 1990 પછી મૈડોફની કંપનીએ લોકોને તેમના રોકાણ પર દર વર્ષે 11 ટકા રીટર્ન આપ્યું હતું. અમેરિકામાં એક સમયે એવી પરિસ્થિતિ હતી કે મૈડોફને ત્યાં નાણા જમા કરાવવા માટે મોટા-મોટા લોકો ભિખારીઓની જેમ આજીજી કરતા હતા, પણ દસ લાખ ડોલરથી ઓછી રકમનો તેને ત્યાં સ્વીકારવામાં આવતો નહોતો.
અમેરિકા અને યુરોપના દેશોમાં મંદીએ લોકોને ધોળા દિવસે તારા દેખાડી દીધા છે ત્યારે તેમાં હવે મૈડોફ સ્વરૂપે એક નવું પરિમાણ જોડાઈ ગયું છે. અસલી ચિંતા એ છે કે અમેરિકા અને યુરોપમાં એક નહીં અનેક મૈડોફ પોતાના ગોરખધંધા ચલાવતા હોવાની શક્યતા છે. સામાન્ય માણસોને મોંઘવારી અને બેરોજગારીની સાથે હવે આ પ્રકારના ગોટાળાની એક નવી આફતનો પણ સામનો કરવો પડશે.

'ભારતીય ન્યૂટન' શ્રીનિવાસ રામાનુજન

એટીએમ મશીનોમાં ચલણી નોટો નંબરોને અનેક રીતે વિભાજીત કરતા સિદ્ધાંતનો ઉપયોગ થાય છે. તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે આ સિદ્ધાંતની ભેટ એક મહાન ભારતીય વૈજ્ઞાનિકે આપી છે. શાહરૂખ ખાન, આમિર ખાન અને સલમાન ખાન જેવા ફુલ્લી ફાલતું લોકોને પોતાના હીરો માનતી વર્તમાન ભારતીય પેઢી તો તેમના નામથી પણ કદાચ અજાણ હશે.
ભારતમાં લગભગ ભૂલાઈ ગયેલા વૈજ્ઞાનિકનું નામ છે શ્રીનિવાસ રામાનુજન. તેમને અત્યારે આખી દુનિયા સલામ કરે છે. પ્રતિભામાં મહાન વૈજ્ઞાનિક ન્યૂટનની સમકક્ષ ગણાતી આ વિશ્વવિભૂતિનો જન્મ 22 ડિસેમ્બર, 1887ના રોજ તમિળનાડુના ઇરોડ શહેરમાં થયો હતો. ઇતિહાસને લગતાં ભારતીય પુસ્તકોમાં તેમના જીવનકવન વિશે થોડીઘણી માહિતી મળે છે. તેમનુ જીવન કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયના ક્રિકેટપ્રેમી ગણિતશાસ્ત્રી જી એચ હાર્ડી સાથે અભિન્ન સ્વરૂપે જોડાયેલું રહ્યું. ગણિતને સંગીત અને ચિત્રકામ કરતાં પણ મોટી કળા માનતા હાર્ડીએ જ રામાનુજનની પ્રતિભાને ઓળખી હતી અને તેને વિકસવા જરૂરી ફલક પૂરું પાડ્યું હતું. હાર્ડીના પ્રયાસોને કારણે જ રામાનુજન કેમ્બ્રિજ પહોંચી ગયા અને ત્યાંની ફેલોશિપ મેળવી.
યુનિવર્સિટી ઓફ માનચેસ્ટરના પ્રોફેસર જ્યોર્જ બી. જોસેફ કહે છે કે, ''રામાનુજનને થ્યોરિટિકલ ફિઝિક્સના ક્ષેત્રમાં સૌથી ક્રાંતિકારી સિદ્ધાંતોમાંના એકની રજૂઆત કરવાનો શ્રેય આપી શકાય છે. આ સિદ્ધાંત એટલે 'ધ સુપરસ્ટ્રિંગ ઓફ કોસ્મોલોજી.' વ્યવહારિક સ્વરૂપે કહીએ તો આ નંબરોને અનેક રીતે વિભાજીત કરવાનો સિદ્ધાંત છે જેનો અત્યારે એટીએમ મશીનોમાં પણ ઉપયોગ થાય છે. આ સિદ્ધાંતની મદદથી જ તેમાં ચલણી નોટોને વિભાજીત કરીને વ્યવસ્થિત કરવામાં આવે છે.''
ભારતની આ વિશ્વવિભૂતી પર 'તહલકા' હિંદી પાક્ષિક પર લંડનમાં રહેતા સ્વતંત્ર પત્રકાર અને લેખક સલિલ ત્રિપાઠીનો એક સરસ લેખ પ્રસિદ્ધ થયો છે, જેની લિંક મૂકી છે. http://www.tehelka.com/story_main34.asp?filename=hub271007ACLERK.asp

ગુજરાતી પત્રકારો અને સાહિત્યકારોઃ એક ચહેરે પે કંઈ ચહેરે લગા લેતે હૈ લોગ..

જ્યારે માણસ શક્તિશાળી દેખાતો હોય ત્યારે તેના નામના ગરબા ગાવાં અને તે નબળો પડે ત્યારે તેના પર માછલાં ધોવા તે દુનિયાનો નિયમ છે. આપણા પત્રકાર મિત્રો અને સાહિત્યકારો પણ છેવટે આ જ દુનિયાના માણસો છે ને! તેમાં પણ ગુજરાતી પત્રકારો અને સાહિત્યકારોની વાત જ શું કરવી! છેવટે આપણે ગણતરીબાજ અને વેપારી પૂર્વજોના સંતોનો છીએ ને. છેલ્લાં થોડા દિવસોથી 'સંદેશ'માં જગપ્રસિદ્ધ કટારલેખક, માનનીય મુરબ્બી, વિદ્વાનશિરોમણી શ્રીમાન સૌરભ શાહની કોલમ 'મારા જેલના સંભારણા' (ખરેખર તો આ કોલમનું નામ 'મારી પાછળ પડેલા ડંડાના સંભારણા' હોવું જોઇએ) શરૂ થઈ છે. આજે જ્યારે આ વાત લખી રહ્યો છું ત્યારે મને ખબર નથી કે તેનો બીજો હપ્તો પ્રસિદ્ધ થયો છે કે નહીં, કારણ કે હું 'સંસ્કાર' નામની પૂર્તિથી દૂર જ રહું છું. અસંસ્કારી છું ને! પણ આ વાતને લઇને આપણા વિશ્વપ્રસિદ્ધ ગુજરાતી કટારલેખકોમાં ચર્ચા જરૂર જામી છે.
તેઓ અત્યારે સૌરભ શાહનાં ઐતિહાસિક પરાક્રમોની વાતો કરીને સમાજના પ્રહરી હોવાની સાથેસાથે અત્યંત નીડર અને નિર્ભીક પત્રકાર-લેખક તરીકે પોતાને પ્રસ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યાં છે. તેઓ સૌરભ શાહે ગુજરાતી વાચકોની લાખો રૂપિયાની છેતરપિંડી કરી હોવાની છડી પોકારી રહ્યાં છે. વાહ વાહ! જ્યારે માણસ છેતરપિંડી કરતો હોય અને સત્તાના કેન્દ્ર સમાન 'મૂર્ખના સરદારો'ની નજીક હોવાનો ડોળ કરતો હોય ત્યારે જરા પણ જોખમ ન લઇને તેના પર પ્રશંસાના પુષ્પો વરસાવવા આપણા મોટાભાગના જાણીતા કટારલેખકો અને પોતાને સાહિત્યશિરોમણી સમાન ગણતા સાહિત્યકારોની આદત છે. મને યાદ છે જ્યારે સૌરભ શાહ 'વિચારધારા'ના લવાજમ ઉઘરાવવા ગુજરાતના જાણીતા શહેરોમાં પોતાના કાર્યક્રમો યોજતા હતા ત્યારે મંચની શોભા અનેક પત્રકારો અને લેખકોએ વધારી હતી. તેમણે 'હિંદુત્વના હાર્દ' હોવાનો દેખાડો કરતાં શ્રીમાન શાહના બે પગ વચ્ચે ઝૂલાં ઝૂલવામાં બાકી રાખ્યું નહોતું. મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર દામોદરદાસ મોદી અને લોકોમાં રામનામરૂપી સત્યનો દીપ પ્રગટાવનાર 'પપૂ' મોરારિ બાપૂના નામે હજારો ગ્રાહકોની છેતરપિંડી થઈ રહી હતી ત્યારે આ જ કલમના સિપાહીઓ સૌરભ શાહના 'અતિથી દેવો ભવઃ'ની ભાવનાની મજા લૂંટતા હતા.
અને હવે?
અત્યારે સૌરભ શાહ જેલની લટાર મારી આવ્યા અને તેઓ ખરેખર પોતાનું સાપ્તાહિક કોઈ સંજોગોમાં શરૂ નહીં કરે તેવા સંજોગો જણાય છે ત્યારે તેમની વિરૂદ્ધ કલમના સિપાહીઓ સફાળા જાગ્યાં છે. તેઓ હવે ગુજરાતની સાહિત્યરસિક પ્રજા છેતરાઈ ગઈ હોવાની શાણપણભરી વાતો કરી તેમના હિતેચ્છુ બનવા દોડી રહ્યાં છે. મને ખબર છે કે તેઓ હવે એમ કહેશે કે તમે સૌરભ શાહની સાથે શું કરતાં હતાં?
ચોક્કસ, હું વિચારધારામાં પત્રકાર તરીકે જોડાયો હતો, પણ મેં જાગતા સૂ સૂ કર્યું નથી. હું સૌરભ શાહના ઇતિહાસ વિશે વાકેફ નહોતો નહીં તો ક્યારેય તેમની સાથે જોડાવાની ભૂલ ન કરી હોત. મને પ્રામાણિક ઇરાદા ધરાવતા અને ખોટ સહન કરતાં માણસો પસંદ છે, પણ બદઇરાદા ધરાવતા સ્વાર્થી 'બિગબુલ' પસંદ નથી. મને કઇંક ખોટું થઈ રહ્યાં હોવાની ગંધ 'વિચારાધારા છેતરપિંડી અભિયાન' શરૂ થયું તેના ત્રણથી ચાર મહિનામાં જ આવી ગઈ હતી. તે સમયે મેં, જિતેન્દ્ર પટેલ (જેમને તાજેતરમાં ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીનો એવોર્ડ પ્રાપ્ત થયો છે) અને કિશોર મકવાણાએ તરત જ લવાજમની ઉઘરાણી પર બ્રેક મારી દીધી હતી. જો કોઈ લવાજમ ભરવા આવે તો તેને ઘસીને ના પાડી દેતાં હતા અને જ્યારે અંક પ્રસિદ્ધ થાય ત્યારે તેને સ્ટોલ પરથી લેવાની સલાહ આપતાં હતા. સુરેન્દ્રનગરમાં વિચારધારાના કાર્યક્રમ પછી મને મારા મિત્રો અને સંબંધીઓ તરફથી લવાજમ પેટે અડધો લાખ રૂપિયા મળ્યાં હતા, પણ મેં તે જમા જ કરાવ્યા નહોતા. મને તો ખ્યાલ આવી ગયો હતો કે, નિયમિત અંક બહાર પડવાના જ નથી. પહેલો અંક આવ્યો તે પછી તરત જ વિચારધારા પખવાડિક થઈ ગયું અને પછી સીધું માસિક. પછી તો મને જ યાદ નથી કે તેના અંક આવ્યા કે નહીં. પણ સૌથી વધુ દુઃખની વાત એ છે કે, નિયમિત સાપ્તાહિક બહાર પડતું નહોતું તે પછી પણ ગુજરાતના જાણીતા કટારલેખકોએ સૌરભા શાહે યોજેલા કાર્યક્રમોમાં હાજરી આપી હતી. વાહ, સમાજના ગણતરીબાજ પ્રહરીઓ, વાહ! સૌરભ શાહના દુઃસાહસના સાક્ષી રહેલા અને અત્યારે તેમની હાંસી ઉડાવતા લોકો તે સમયે વિચારાધારામાં જોડાવા તેમને મળવા આવતા હતા. 'પપૂ' મોરારિ બાપૂએ પણ આ સાપ્તાહિક નિયમિતપણે બહાર પડતું નહોતું તેમ છતાં તેનું બીજી વખત કર્ણાવતી ક્લબમાં વિમોચન કર્યું હતું અને જાણે-અજાણે તે છેતરપિંડી અભિયાનને આગળ વધાર્યું હતું.
ખરેખર તો અત્યારે શ્રીમાન સૌરભ શાહની ટીકા કરવાનો કોઈ મતલબ નથી. જ્યારે ચોર ખાતર પાડવા આવવાનો હોય તેની જાણ હોય છતાં તમે આંખ આડા કાન કરો (એટલું જ નહીં ચોરના બે પગ વચ્ચે ધૂપદીવા કરો) અને ચોર પકડાઈ જાય પછી તેના પર ટપલીદાવ કરો તેનો કોઈ અર્થ નથી. ખરેખર તો ચોર કરતાં પણ તેને છાવરનારા વધુ ગુનેહગાર છે.

મિત્રતા એક મહેંકતું ફૂલ છે જે ક્યારેય સાચા મિત્રો વચ્ચે કરમાતું નથી

મિત્રતા એક એવું પુષ્પ છે જેની સુગંધ સાચા મિત્રો વચ્ચે સદાય પ્રસરતી રહે છે. સાચી મિત્રતાની ગાંઠ અનેક કસોટીમાંથી જેમ જેમ પસાર થાય છે તેમ તેમ તે વધુને વધુ મજબૂત થાય છે. ઘણી વખત અનેક ગેરસમજણ મૈત્રીનું પારખું કરવા આવે છે. પણ જો મિત્રો સાચા હ્રદયથી મૈત્રી ઝંખતા હોય તો એક દિવસ જરૂર ગેરસમજણરૂપી દિવાલ ધસી પડે છે.
સચિન દેસાઈ. મેં અભ્યાસ કરવા અને કારકિર્દી બનાવવા અમદાવાદમાં પગ મૂક્યો ત્યારે મારી સૌપ્રથમ મિત્રતા સચિન સાથે થઈ હતી. તે અત્યંત અંતર્મુખી અને છોકરીઓ કરતાં પણ વધારે શરમાળ. દોઢેક વર્ષ પહેલાં કેનેડા ચાલ્યો ગયો. મને મળ્યો પણ નહીં અને ભારતની કદાચ કાયમ માટે વિદાય લઉં છું તેવો એક ફોન પણ કર્યો નહીં. અમે બંને એકબીજાથી નારાજ હતા. આઠેક વર્ષની અમારી ગાઢ મિત્રતા પર ગેરસમજણોનાં પડ જામી ગયાં હતાં. તેને એમ કે હું તેને વિદાય આપવા જઇશ અને મને વિશ્વાસ હતો કે તે કેનેડા જતાં પહેલાં ફોન કરશે. તેની માન્યતા ખોટી પડી અને મારો વિશ્વાસ ઉઠી ગયો.
મને બરોબર ગુસ્સો આવ્યો. હવે હદ થઈ ગઈની લાગણી અનુભવતો હતો. હવે જ્યારે તે ભારત આવશે તો પણ તેને નહીં બોલાવું એવું નક્કી કરી લીધું. જ્યારે અભ્યાસ કરવા અને કારકિર્દી બનાવવા અમદાવાદમાં પગ મૂક્યો તે દિવસથી અમારી વચ્ચે મિત્રતા હતી. દરરોજ ઓછામાં ઓછા છથી આઠ કલાક સાથેને સાથે જ હોઇએ. અનેક ફિલ્મો સાથે જોઈ છે.
મને બરોબર યાદ છે કે અમે 'કભી ખુશી કભી ગમ' જોવા શિવ થિયેટરમાં ગયા હતા.કરણ જોહરની આ ફિલ્મ પણ 'કુછ કુછ હોતા હૈ' જેવી સુંદર ફિલ્મ હશે તેવી ધારણા સાથે ગયેલા પણ અમે ખૂબ કંટાળી ગયેલા. લાંબી અને કંટાળાજનક પારિવારીક ફિલ્મમાં ફસાઈ ગયાની લાગણી અનુભવતા હતા. જોકે મારો કંટાળો સચિનની અકળામણે દૂર કરી દીધેલો. ફિલ્મના ક્લાઇમેક્સમાં રૂક રૂક ખાન તરીકે જાણીતો શાહરૂખ ખાન બોલીવૂડના સાચા સુપરસ્ટાર અમિતાભ બચ્ચનની માફી માંગે છે તેવું દશ્ય હતું. સચિન ખુરશીમાં ઊંચોનીચો થતો મને કહેતો કે જલદી જલદી બચ્ચન આ તોતડાને માફ કરી દે તો સારું. આ લખ્યું ત્યારે પણ મને તેની તે અકળામણ યાદ આવતા હસવું આવે છે. તે જ રીતે અમે 'કહોના પ્યાર હૈ' જોવા ગયેલા. બરોબર ઇન્ટરવલની પહેલાં પહેલાં મને બાથરૂમ લાગી. પાછો આવ્યો ત્યારે આખા થિયેટરમાં અંધારું હતું અને હું અમે જ્યાં બેઠાં હતા તે લાઇન ચૂકી આગળ વધી ગયો. અચાનક તે ઊભો થયો અને જોરથી બોલ્યો, 'ઓયે, ક્યાં જાય છે?' તેનું આ વિધાન સાંભળી હું તો હસી પડ્યો પણ સાથેસાથે અમારી આજુબાજુ બેઠેલા બીજા દર્શકો પણ ખડખડાટ હસી પડ્યાં હતા.
તે કેનેડા પહોંચ્યો પછી એક જ મહિનાની અંદર મને ફોન કર્યો. તે સમયે તેને બરોબર ગાળો ભાંડવાની ઇચ્છા થઈ ગઈ. પણ સાચી મિત્રતાની ગાંઠ તમામ ગુસ્સો ઓગાળી નાંખે છે. હું કંઈ બોલી શક્યો નહીં. મારી આંખો ભીની થઈ ગઈ અને કેનેડા જતાં પહેલાં કહ્યું પણ નહીં તેની ફરિયાદ કરી. એક ફોન તો મને કરવો હતો તેવી ફરિયાદ અમે બંનેએ એકબીજાએ કરી. થોડી વાતચીત કરી અને ફરી આઠેક મહિના અમારી મિત્રતા વચ્ચે ઇન્ટરવલ આવી ગયો.
નારાજગી દૂર થવાની શરૂઆત થઈ હતી પણ સંપૂર્ણપણે ગુસ્સો ઓગળતા છથી આઠ મહિના થયા. ફરી અમે બંનેએ ઓર્કુટ પર એકબીજાને ખોળી કાઢ્યાં. ધીમેધીમે વાદ-સંવાદ શરૂ થયો અને છેલ્લાં છથી આઠ મહિનામાં મૈત્રી ફરી પૂરબહારમાં ખીલી ગઈ.

પ્રસૂન જોશીની વેદનાઃ ઇસ બાર નહીં

મુંબઈમાં થયેલા આંતકવાદી હુમલામાં લોહીની હોળી જોઇને સમગ્ર દેશવાસીઓનું હ્રદય હચમચી ગયું છે. આતંકવાદીઓના નાપાક ઇરાદાઓને નેસ્તોનાબૂદ કરવા શહીદ થયેલા બેંગ્લોર મૂળના એનએસજી કમાન્ડો સંદીપ ઉન્નિક્રિષ્નનના મૃતદેહની પાસે તેની માતાની વેદના જોઈને કોની આંખમાં આંસૂ નહીં આવ્યા હોય? બોલીવૂડના મહાનાયક અમિતાભ બચ્ચને દેશની સુરક્ષા વ્યવસ્થાની કથળેલી હાલત પર નારાજગી વ્યક્ત કરી તો હી-મેન ધર્મેન્દ્રએ આતંકવાદીઓના ઘરમાં ઘૂસીને મારી નાંખવાની ઇચ્છા થાય છે તેવું લાલચોળ વિધાન આપીને પોતાનો ગુસ્સો જાહેર કર્યો. આ કટોકટીમાં 'તારે જમીન પર' ફિલ્મમાં હ્રદયસ્પર્શી ગીતો લખનાર કવિ પ્રસૂન જોશીએ પોતાની વેદના કવિતા લખીને વ્યક્ત કરી છે.
જ્યારે આજે બપોરે હું 'નવભારત ટાઇમ્સ'ની વેબસાઇટ પર વિવિધ સમાચારનું વાંચન કરતો હતો ત્યારે આ દર્દસભર કવિતા મારી નજરે પડી હતી। આ કવિતા વારંવાર આતંકવાદી હુમલાનો ભોગ બનેલા સામાન્ય નાગરિકની વેદના અને આક્રોશનો પડઘો પાડે છે.

ઇસ બાર નહીં

ઇસ બાર જબ વહ છોટી સી બચ્ચી
મેરે પાસ અપની ખરોંચ લેકર આયેગી
મૈં ઉસે ફૂ-ફૂ કરકે નહીં બહલાઉંગા
પનપને દૂંગા ઉસ કી ટીસ કો
ઇસ બાર નહીં

ઇસ બાર જબ મૈં ચહેરો પર દર્દ લિખૂંગા
નહીં ગાઉંગા ગીત પીડા ભૂલા દેને વાલે
દર્દ કો રિસને દૂંગા
ઉતરને દૂંગા ગહેરે

ઇસ બાર મૈં ના મરહમ લગાઉંગા
ના હી ઉઠાંઉગા રુઇ કે ફાહે
ઔર ના હી કહુંગા કિ તુમ આંખે બંદ કર લો,
ગર્દન ઉધર કર લો મૈં દવા લગાતા હું
દેખને દૂંગા સબકો
હમ સબકો
ખુલે નંગે ઘાવ
ઇસ બાર નહીં

ઇસ બાર કર્મ કા હવાલા દેકર નહીં ઉઠાઉંગા ઔજાર
નહીં કરુંગા ફિર સે એક નઈ શુરુઆત
નહીં બનૂંગા મિસાલ એક કર્મયોગી કી
નહીં આને દૂંગા જિંદગી કો આસાની સે પટરી પર
ઉતરને દૂંગા ઉસે કિચડ મેં, ટેઢે-મેઢે રાસ્તો પે
નહીં સૂખને દૂંગા દીવારોં પર લગા ખૂન
હલકા નહીં પડને દૂંગા ઉસકા રંગ
ઇસ બાર નહીં બનને દૂંગા ઉસકો ઇતના લાચાર
કી પાન કી પિક ઔર ખૂન કા ફર્ક હી ખતમ હો જાયે
ઇસ બાર નહીં

ઇસ બાર ઘાવોં કો દેખના હૈ
ગૌર સે
થોડે લંબે વક્ત તક
કુછ ફૈસલે
ઔર ઉસકે બાદ હૌસલે
કહીં તો શુરુઆત કરની હી હોગી
ઇસ બાર યહી તય કીયા હૈ

શિવરાજ પાટિલઃ ચકૂર કા રાજા પર ગાંધી-નહેરુ પરિવાર કા સેવક

ભારતના સૌથી જૂનાં રાજકીય પક્ષ કોંગ્રેસમાં અત્યારે તમામ પગલાં ગાંધી-નહેરુ પરિવારના સર્વેસર્વા મેડમ સોનિયા અર્થાત સોનિયા એન્ટોનિયો માઇનો પ્રત્યેની વફાદારીને આધારે જ લેવાય છે. તેનું સૌથી ગંદુ અને તાજું ઉદાહરણ ચીપી ચીપીને બોલતાં અને હિંદી ફિલ્મનો હીરો એક જ ગીતમાં ત્રણથી ચાર વખત વસ્ત્રો બદલે તેમ આતંકવાદી હુમલા વચ્ચે પણ વારંવાર વસ્ત્રો બદલતાં શિવરાજ પાટિલ છે. દેશના કદાચ સૌથી નબળાં ગૃહમંત્રી પુરવાર થયેલા પાટિલ સાહેબની રાજકીય સફર જાણવા જેવી છે. તેના પરથી ગાંધી-નહેરુ પરિવાર પોતાના વફાદારોને કેવી રીતે સાચવે છે તેનો પરિચય મળશે.
શિવરાજ કાકા સૌપ્રથમ વર્ષ 1980માં સાતમી લોકસભામાં ચૂંટાઈ આવ્યાં હતા. તે સમયે જનતા સરકારની આંતરિક ફાટફૂટના કારણે જનતા જનાર્દનમાં 'ઇન્દિરા પાછાં આવે છે'ની લહેર દેશભરમાં ફરી વળી હતી. આ લહેરમાં પાટિલ મહોદયે લોકસભામાં પ્રવેશ કરી લીધો. ઇન્દિરા સરકારમાં તેમને 1980થી 1982 સુધી રાજ્ય કક્ષાના ગૃહ મંત્રી બનાવવામાં આવ્યાં. તે પછી એક વર્ષ તેમને વાણિજ્ય મંત્રાલયનો સ્વતંત્ર હવાલો સોંપવામાં આવ્યો. આ બંને મંત્રાલયમાં શ્રીમાન પાટિલ બહુ ખાસ ઉકાળી શક્યાં નહીં એટલે તેમને સાયન્સ એન્ડ ટેક્નોલોજી, એટોમિક એનર્જીની જવાબદારી સોંપવામાં આવી. હકીકતમાં તેમને આ જવાબદારી તેમની પૃષ્ઠભૂમિને આધારે સોંપવામાં આવી હતી. તેઓ વિજ્ઞાન શાખામાં સ્નાતકની પદવી મેળવી હતી.
પરંતુ અફસોસ 'ચકૂરના રાજા' (તેમનો જન્મ મહારાષ્ટ્રના લાતૂર જિલ્લાના ચકૂરમાં થયો છે) તે લડાઈ પણ હારી ગયા. તે દરમિયાન ઇન્દિરા ગાંધીની હત્યા થઈ અને ભાવનાત્મક વાતાવરણમાં યોજાયેલી ચૂંટણીમાં તેમના પુત્ર અને ભોળા સજ્જન રાજીવ ગાંધી વડાપ્રધાન થયા. હવે શિવરાજ પાટિલની જવાબદારી તેમના માથે આવી ગઈ. ઇન્દિરાજીના અવસાન પછી શિવરાજ પાટિલે બહુ દોડાદોડી કરી હતી. તેનો બદલો રાજીવ ગાંધીએ આપ્યો, પણ મંત્રીપદ ન આપ્યું. તેમણે શિવરાજને સીએસઆઇઆર (કાઉન્સિલ ઓફ સાયન્ટિફિક અને ઇન્ડસ્ટ્રીયલ રીસર્ચ)ના પ્રમુખ બનાવી દીધા. બોફોર્સ કૌભાંડમાં રાજીવ સરકારનું પતન થયું અને પછી અનામત આંદોલનના જનક સ્વ. વી પી સિંહની સરકાર બની. અગિયાર મહિનાના શાસન પછી સિંહ સરકારનું પતન થયું અને રામમનોહર લોહિયાના પટ્ટશિષ્ય ચંદ્રશેખર અલ્પકાળ માટે વડાપ્રધાન થયા. આ દરમિયાન પાટિલ સાહેબ ગાંધી-નહેરુ પરિવારની સેવા કરતાં રહ્યાં.
મે, 1991માં રાજીવ ગાંધીની હત્યા થઈ અને અગિયારમી લોકસભામાં પી વી નરસિંહરાવની સરકાર બની. મૌનીબાબા તરીકે જાણીતા નરસિંહરાવ બહુ કાબેલ વહીવટકર્તા હતા. તેઓ પાટિલ સાહેબની હોંશિયારીથી સારી રીતે વાકેફ હતા. તેઓ જાણતા હતા કે શિવરાજબાબુ 10, જનપથની સેવા કરવા અને સૂટબૂટમાં રહેવા સિવાય કંઈ કરી શકે તેમ નથી. પણ ગાંધી-નહેરુ પરિવારના વફાદારને સરકારમાં ન લઇને તેઓ સોનિયા ગાંધીને નારાજ કરવા માંગતા નહોતા. એટલે તેમણે વચલો રસ્તો કાઢી પાટિલ સાહેબને લોકસભાના અધ્યક્ષ બનાવી ઇસ્ત્રીટાઇટ કપડાં પહેરીને સાંસદોનો શાંતિ રાખવાની આજીજી કરવાનું કામ સોંપી દીધું. 1991થી 1996 સુધી તેમણે સાંસદોનો ભઇસાબબાપા કર્યાં હતા.
તે પછી કોંગ્રેસની સરકાર છેક વર્ષ 2004માં બની. આ લોકસભાની ચૂંટણીમાં પાટિલ મહોદય હારી ગયા હતા. પણ સોનિયા માઇનોની મહેરબાનીથી તેમને ગૃહ મંત્રાલયની મહત્વપૂર્ણ જવાબદારી મળી. પણ તેના માઠાં ફળ આખા દેશને ચાખવાં પડ્યાં.